Prvi vekovi hrišćanstva, da se mitološki izrazimo, obiluju svojevrsnim Odisejama. Jeresi niču na svakom koraku, neke zbog nedovoljnog razumevanja ključnih pitanja poput Ovaploćenja, a neke pak, kao bunt protiv tadašnje crkve i njenih zvaničnih predstavnika. Borba za prevlast između Aleksandrije i Carigrada i u crkvi i u državi, karakteriše početak V veka. Tadašnji episkop carigradski, Nestorije, odbija da poštuje Mariju, majku Hristovu i da je naziva Θεοτόκος (Bogorodica) smatrajući da je ona rodila samo čoveka u koga se naselio Logos. Sveti Kirilo, tadašnji episkop Aleksandrijski, odbacuje Nestorijevo učenje, tvrdeći da je Teotokos sasvim ispravan naziv, jer Onaj koji je od nje rođen po telu, jeste upravo Logos Božiji. Tako, Sin Božiji i Sin Marijin je jedan te isti sin. Kulminacija teoloških rasprava između ova dva episkopa dešava se na Trećem Vaseljeskom saboru u Efesu 431.god na kom se odbacuje Nestorijevo učenje.

Ovaj sabor je jedna svojevrsna apologija Bogoovaploćenja i od neprocenljivog je značaja za potonji tok hrišćanske pravoverne misli. Značajnu figuru u borbi protiv Nestorijeve jeresi osim u liku Svetoga Kirila možemo naći u teologiji Svetoga Jovana Kasijana, posebno uzimajući u obzir njegov čuveni spis O ovaploćenju Gospoda ili O Ovaploćenju Hristovom protiv Nestorija jeretika. Ovo duhovno čedo Svetoga Jovana Zlatoustog nastupa kao branilac prave vere od agresivne i jeretičke misli ne samo Nestorijanstva, već i ostalih prethodnih jeresi koje su se javljale u istoriji prva četiri veka, te se može reći da njegova hristološka misao deluje istovremeno na dva teološka domena. Umnogome zahvaljujući gorepomenutim svetim ocima, Nestorijanstvo je pravovremeno ugušeno.

Nestorije je rođen oko 386. godine u Germaniciji u Siriji (današnji Kahramanmaraš, Turska). Stekao je dragoceno obrazovanje i bio je učenik antiohijskog teologa Teodora Mopsuestijskog, u čijem učenju vuče korene i Nestorijansko učenje. Zamonašio se u manastiru Svetog Euprepija u Antiohiji, rukopoložen u prezvitera, stekao veliku slavu zahvaljujući svojoj rečitosti i bogoslovskom obrazovanju. Njegova slava dovela je do toga da ga car Teodosije II unapredi na carigradski presto posle smrti patrijarha Sisinija. Nestorije je bio arhiepiskop Carigrada od 10. aprila 428. do 22. juna 431. Bio je zagovornik sekte nestorijanstva, što je dovelo do istoimenog raskola. Interesantno je da Sokrat Sholastik, u svojoj Crkvenoj Istoriji opisuje Nestorija kao ,,nedovoljno obrazovanog čoveka po pitanjima vere, koji imajući dar lepog govora te je zbog toga smatrao sebe mnogo učenim, dok ustvari nije bilo tako,, Nestoriju je svojevremeno dat rok da se pokaje i prizna da je krivoverno učio, međutim kao što će se nadalje videti, on to nije učinio.

Sveti Kirilo Aleksandrijski (oko 370 – oko 444) bio je episkop Aleksandrije između 412. i 444. godine. Živeo je za vreme Teodosija Mlađeg i rođen je u Aleksandriji 370. godine od bogatih roditelja grčke zajednice toga grada. Proveo je neko vreme u mladosti kod Nitrijskih monaha, kao i kod Prepodobnog Isidora Pelusiota te je moguće da je bio i zamonašen. Kao sinovac arhiepiskopa aleksandrijskog Teofila, stekao je veliko bogoslovsko obrazovanje, tako da je potom postao naslednik svog strica na arhiepiskopskom tronu Aleksandrije. O životu i radu svetoga Kirila iz prvog perioda njegovog episkopovanja nema se mnogo podataka. Po svom temperamentu Kirilo je bio borben, a na episkopskoj katedri se postavio kao čovek odlučan i vlastan. Vodio je tri ljute borbe za svoga života: s jereticima Novacijanima, s jeretikom Nestorijem i sa Jevrejima u Aleksandriji. Napisao je nekoliko knjiga protiv Nestorija od kojih najpoznatije 12 anatemizama, mnoštvo dogmatskih traktata u vidu pisama, predsedavao je nad Trećim Vaseljenskim saborom; bio je tipični predstavnik aleksandrijskog bogoslovlja što se između ostalog može videti u njegovim tumačenjima delova Starog Zaveta. Pod slovima Pisma on uvek traži ,,duhovni smisao,,. Smatra da je suština Božija nesaznajna i da je bez prosvećenja Duhom nemoguće spoznati istinu i tačno shvatiti božanske dogmate. Iznad svega u svom radu, on koristi i poziva se na Sveto Pismo, Otačko Predanje i Kapodokijske Oce, pogotovo Svetog Atranasija. Do danas se sačuvalo mnogo Kirilovih dela, najviše na grčkom jeziku. Za njega se veruje da je sastavio himnu “Bogorodice Djevo radujsja”Istočna crkva praznuje ovog svetitelja 9 odnosno 22 juna.

Nestorijeva jeretička zabluda se prvenstveno nalazila u pogrešnom razumevanju hristologije. Njegovo učenje o Hristovom ovaploćenju se potpuno oslanjalo na antiohijsku hristologiju Diodora Tarskog i Teodora Mopsuestijskog. Ovi pisci su koristili termin kuana kada su govorili o božanskoj i čovečanskoj prirodi u Hristu. Uopšteno ovaj termin označava način postojanja nečega, međutim u izvesnom smislu može približno značiti individualno postojanje koje se približava sirijskom terminu quota. Quota kod Nestorija podrazumeva-ipostas to jeste individualnu i personalnu stvarnost. Stoga sledi da dve quote (ipostasi) sa dve prirode podrazumevaju i dve ipostasi dakle dva subjekta u jednom Sinu Božijem. Problem sa nestorijanskom hristologijom

nastaje kada se reč ,,lice,, ilite parsopa na sirijskom poistoveti sa quota, i kada termin quota podrazumeva ipostas kao ličnost, kao dakle subjekat postojanja. Nestorijeva hristologija govori o dve quote to jest o dva subjekta u Hristu. Iz tog razloga on nije priznavao termin ,,Bogorodica,, jer je ispovedao da je Djeva Marija rodila čovečanskog sina, ne božanskog, jednosušnog Ocu, pri čemu on podrazumeva onda čovečansku quotu. (ličnost zajedno sa prirodom) Večni Sin Božiji, prema Nestoriju, usvojio je čovečansku quoti. Božanska i čovečanska priroda postoje odeljeno u dve odeljene ipostasne stvarnosti, odnosno dve odeljene ličnosti. Dakle Nestorije ispoveda da termin Hristos zajedno sa dve prirode imenuje i dve ipostasne stvarnosti.

U Nestorijevoj hristologiji Jedinorodni Sin Očev se nije rodio od Djeve nego Čovek kao odeljena ipostas od Jedinorodnog. To se jasno ogleda u Nestorijevim pismima Svetom Kirilu Aleksandrijskom. Nestorije poriče da Jedinorodni Sin može da strada, a Isusovo rođenje u vremenu poistovećuje sa stvaranjem, a ne sa Ovaploćenjem. Pod terminom ,,Hristos,, Nestorije je podrazumevao združenje dve prirode i dve ipostasi, jer kod njega svaka priroda u Hristu znači samostalno i posebno ličnosno postojanje.

Dakle dva različita Sina, s jedne strane Sin Božiji, Večan i Jedinorodni Očev Sin, Logos, a sa druge, Sin Čovečiji, rođen u vremenu od Djeve Marije. Nestorije ne dozvoljava da se termin ,,Hristos,, direktno odnosi na Čoveka Isusa već na Boga Logosa, pa tek preko ipostasi Boga Logosa ovaj termin može uključivati i rođenog od Djeve Marije Isusa. Suština Nestorijeve jeresi jeste u tome što ističući ipostasnu punoću svake od dveju priroda Hristovih, došao je do dva posebna lica, dve posebne Ličnosti ili Ipostasi. Dakle imamo Sina Božijeg, Večnog Logosa kao posebnu ipostas i on obitava u sinu čovečijem kao u hramu. Sin čovečiji je rođen u vremenu kao posebna ipostas i usvojen je od strane Jedinorodnog Sina Božijeg. ,,Hristos,, se prvenstveno odnosi na imenovanje Boga Logosa dok se ,,Emanuil,, (sa nama je Bog) upotrebljava za rođenog od Djeve Marije.

Nestorije smatra da je nemoguće Bogu Logosu da strada jer mu je priroda nestradalna, božanska, pišući Kirilu ,,…i tako su prirodna svojstva Boga Logosa unižena Njegovim združenjem sa hramom…,, (Bog Logos usvaja hram tj.čoveka Isusa kao u svoj hram u kome obitava). Nestoriju je neprihvatljivo da se uz termin ,,Bog,, upotrebljavaju dejstva čovečanske prirode. Isus koji plače za svojim drugom Lazarom, koji se plaši i moli da ga ,,mimoiđe čaša ova,, itd.za Nestorija ne može biti Bog jer uz tu imenicu je dopušteno ubrajati samo božanska dejstva. Nestorije ne dopušta uzajamni odnos dejstava dveju priroda (communicatio idiomatum) koji se odnosi na Jednog Hrista. Za Nestorija, svojstva svake Hristove prirode pripisuju se posebno dvema ipostasima koje odeljeno a opet združeno egzistiraju u mističkom sjedinjenju koje je nazivao terminom ,,Hristos,, (podsetimo pod ,,Hristos,, je mislio na dva Hrista, dva Sina). Dva glavna borca protiv ovog Nestorijevog učenja bili su Sveti Kirilo Aleksandrijski i Sveti Jovan Kasijan.

Treći vaseljenski sabor je sazvao car Teodosije II Mlađi, a razlog je bila Nestorijeva jeres, koja je već nekoliko godina izazivala nemire u Crkvi na Istoku. U radu sabora učestvovalo je 153 Episkopa. Nestorije je prvo osuđen na Zapadu. To je učinio papa Kelestin koji je sazvao sabor zapadnih Episkopa u mesecu avgustu 430. godine u Rimu, i koji je Nestoriju ostavio rok od deset dana da se pokaje. Pošto Nestorije to nije učinio, car saziva Sabor u Efesu, za 7. jun 431. godine.[1]Predsedavajući sabora bio je upravo sveti Kirilo Aleksandrijski. Izbor da se sabor održi u Efesu nije slučajan, obzirom na poštovanje Presvete Bogorodice u tom gradu. Kirilo prvi dolazi na sabor u pratnji mnoštva naroda i 50 episkopa. Nedugo potom stiže i Nestorije sa svojih 16 episkopa. Domaći efeski mitropolit Memnon imao je oko 40 episkopa. Episkop Juvenaliji Jerusalimski takođe dolazi sa svojih 15 palestinskih episkopa.

Dvorski sekretar Kandidijan došao je po nalogu cara kako bi objavio Saboru carske naloge i održavao spoljašnji red i poredak tokom sabora. Afrička crkva ne šalje izaslanike zbog najezde vandal te umesto toga šalje pismo gde moli prisutne da se drže Nikejske vere. Jovn Antiohijski kasni na sabor zbog vremenskih nepogoda ali šalje i on pismo da se sabor otvori bez njega. Sveti Kirilo dakle zvanično otvara sabor 22.juna 431 godine bez prisustva antiohijaca koji će pristići nekoliko dana kasnije i bez papinih izaslanika. Nestorije se buni protiv ovako nepotpunog sabora te odbija da učestvuje u istom. Izaslanici sabora su tri puta pozivali Nestorija koji je svaki put odugovlačio nalazeči izgovore, zasigurno zbog toga što je čekao da se pojavi Jovan Antiohijski u kojem je smatrao da će imati podršku. Sabor je kao prvu tačku razmatranja, u prisistvu 160 episkopa, uzeo Nestorijevo učenje. Sem Nikejskog Simvola Vere koji se po protokolu najpre čitao, pročitana je druga poslanica Kirilova Nestoriju, zatim Nestorijev odgovor, poslanice pape Celestina i Kirilova poslanica sa 12 anatemizama. Nakon ovoga čitani su određeni delovi Nestorijevih propovedi i neke njegove usmene izjave koje su se u Efesu, tokom njegovog boravka, već čule.

Svi Nestorijevi iskazi bili su potvrđeni kao jeretički te je stvar bila brzo rešena. Tek nakon 4 dana stižu antiohijski predstavnici na čelu sa Jovanom Antiohijskim i bivaju obavešteni o svemu te slede uzajamna svrgavanja i buna protiv pravne verodostojnosti sabora. Mala grupa episkopa na čelu sa Jovanom, priznaje sebe za drugi sabor, ne vaseljenski te osuđuje Kirilova učenja i njegovih 12 anatemizama. Oba sabora prosledjuju svoje odluke preko Kandidijana, caru na uvid. Car isprva prihvata odluke oba sabora te šalje Kirila, Jovana i Memnona u Efeški zatvor međutim narod I monaštvo se bučno usprotivilo protiv ove careve odluke te car prihvata i sprovodi u delo Kirilove odredbe, a Nestorija šalje u izgnanstvo u Egipat gde i umire naposletku 440 godine. Tako se okončao rad Trećeg Vaseljenskog sabora.

Početkom V veka, škole Antiohije i Aleksandrije pretstavljale su dva sabirališta bogoslovske misli. Nakon hristoloških rasprava petog stoleća, nijedna od dveju škola nije sačuvala svoju karakteristično nezavisnu misao. Intelektualni autoritet Antiohijske škole nikada više nije ponovo uspostavljen nakon udaraca koji mu je zadao robusni Kirilo Aleksandrijski. Bogoslovski jezik Svetog Kirila ne treba previse sistematizovati. Njegova terminologija nije sasvim razgovetna. Termine ὑπόστασις, φύσις i πρόσωπον on obično ne razlikuje te ih koristi kao sinonime ili jedno sa drugim.

U njegovoj hristologiji oni označavaju-ličnost odnosno ipostas. To međutim ne znači da mu se misao koleba. Naprotiv, on je svagda u svom ispovedanju postojan i nepokolebljiv. Ipak, prenaglašavanje božanske prirode, klica zablude koja je bila sadržana i u Aleksandrijskoj slici Hrista, uskoro je izrodila novu jeres za odbranu koje je bio potreban novi sabor. Pomak će  napraviti Sabor u Halkidonu, čija je suštinska zasluga u tome što je Kirilovo učenje obrazložio jezikom koji je bogoslovski tačan i razumljiv antiohijskim bogoslovima. Svakako da je Kirilov apologetski doprinos imao velikog odjeka u V veku i dapače ne sme biti zanemaren. Nestorijeva tvrdokorna nepokolebljivost u nepriznavanju sopstvenog krivovernog učenja je odličan primer ,,shizmi,, unutar crkava kakvih smo svedoci i u današnjem vremenu te bi nam valjao jedan ,,temperamentni Kirilo,, da borbeno ustupi protivu raznih iskušenja kojim se danas suočavamo.

Autor: Anđela Stevanović, teolog

---